Czym są badania przesiewowe noworodków i jakie mają znaczenie?

Badania przesiewowe noworodków wykonywane w ciągu kilku pierwszych dni od narodzin dziecka umożliwiają wstępne określenie występowania wybranych chorób wrodzonych, jeszcze przed pojawieniem się początkowych objawów. Choroby te, jeśli nie zostaną wykryte w pierwszych miesiącach życia dziecka mogą prowadzić do wystąpienia poważnych konsekwencji zdrowotnych. Odpowiednio wczesna diagnostyka i wdrożenie leczenia mogą zapobiec wystąpieniu zaburzeń rozwoju i niepełnosprawności intelektualnej. W artykule opisujemy jakie badania przesiewowe są obecnie wykonywane w Polsce u noworodków i jakie choroby pozwalają wykryć.

Czym są badania przesiewowe noworodków?

Badania przesiewowe noworodków są profilaktycznie, powszechnie wykonywanymi badaniami mającymi na celu wstępną identyfikację wybranych chorób wrodzonych, wykorzystując do tego m.in. badania laboratoryjne. Każdego roku w Polsce rodzą się setki dzieci z chorobami wrodzonymi, które mogą być wykryte za pomocą programu badań przesiewowych. Wczesna diagnostyka i wdrożenie szybkiego leczenia w wielu przypadkach pozwala na zminimalizowanie objawów i zapobieganie ciężkiemu rozwojowi choroby.  

Badania przesiewowe noworodków – kiedy wykonać?

Laboratoryjne badania przesiewowe wykonuje się z krwi włośniczkowej pobranej z pięty lub palca dziecka na specjalną bibułę. Krew należy pobierać w 4-5 dniu po narodzinach, ale dopuszczalne jest też wykonanie badań z materiału pobranego po 48 h od porodu, jeśli np. dziecko jest wypisywane w 3. dobie do domu. Nie należy pobierać krwi włośniczkowej wcześniej (<36 hż), ponieważ uzyskane wyniki mogą być fałszywie ujemne, ze względu na nieustabilizowany jeszcze metabolizm noworodka. W pierwszych godzinach po narodzinach w organizmie dziecka obecne są jeszcze enzymy z organizmu matki, które mogą wpłynąć na otrzymanie niewiarygodnych wyników. Jeżeli krew włośniczkowa pobierana jest poza szpitalem to dozwolone jest również wykonanie badań między 4 a 7 dniem życia dziecka.      

Jakie choroby diagnozują?

Wprowadzony w Polsce program badań przesiewowych noworodków na lata 2019-2026 umożliwia wstępne wykrycie wymienionych poniżej chorób wrodzonych w tym endokrynopatii, wrodzonych wad metabolizmu, mukowiscydozy, stwardnienia rozsianego czy wrodzonego przerostu nadnerczy. Szybkie wykrycie i leczenie tych chorób umożliwia zminimalizowanie ryzyka wystąpienia nieodwracalnych powikłań narządowych lub niepełnosprawności intelektualnej i ruchowej. Poniżej przedstawiamy listę chorób, które obejmuje program badań przesiewowych.

• Wrodzona niedoczynność tarczycy (WNT) – to zespół chorobowy spowodowany niedoborem hormonów tarczycy. Przyczyną tej choroby może być nieprawidłowy rozwój, lokalizacja lub budowa tarczycy jak również zaburzenia genetyczne. Wykrycie WNT na podstawie objawów klinicznych jest bardzo trudne, ponieważ zazwyczaj w pierwszych okresie życia dziecka symptomy są niezauważalne. Nieleczona WNT może prowadzić do zaburzeń intelektualnych jak również objawów somatycznych (np. zahamowanie wzrostu, nieprawidłowe proporcje ciała, zaburzenia układu krążenia, nieprawidłowości dojrzewania płciowego).
• Wrodzony przerost nadnerczy (WPN) – charakteryzuje się uwarunkowanymi genetycznie zaburzeniami syntezy hormonów kory nadnerczy. Pojawiającymi się objawami choroby są zaburzenia wodno-elektrolitowe, hirsutyzm, nieprawidłowy rozwój zewnętrznych narządów płciowych u dziewczynek, maskulinizacja, nadciśnienie tętnicze.
• Mukowiscydoza (CF) – jest chorobą monogenową dziedziczoną autosomalnie recesywnie. Głównymi objawami choroby są zaburzenia pracy układu oddechowego i pokarmowego (infekcje dróg oddechowych, zaburzenia trawienia, zmiany obturacyjne płuc). Objawy choroby występują z różnym nasileniem i mogą być przyczyną częstych hospitalizacji.
• Fenyloketonuria (PKU) – to wada wrodzona metabolizmu dziedziczona w sposób autosomalny recesywny. W wyniku choroby dochodzi do zahamowania przemiany aminokwasu – fenyloalaniny, czego konsekwencją może być uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego i niepełnosprawność intelektualna.
• Rdzeniowy zanik mięśni (SMA) – wywołany mutacjami genu SMN1, dziedziczony autosomalnie recesywnie. Charakteryzuje się stopniowym obumieraniem motoneuronów rdzenia kręgowego i w konsekwencji stopniowym osłabieniem i zanikiem mięśni.
• Deficyt biotynidazy (BIOT) – to wrodzona wada metabolizmu biotyny. Choroba dziedziczona jest autosomalnie recesywnie. Objawami są drgawki, wysypki, opóźnienie rozwoju psycho-ruchowego.

Zaburzenia aminokwasów:

• Choroba syropu klonowego (MSUD) – dziedziczona autosomalnie recesywnie. Spowodowana jest zaburzeniami metabolizmu aminokwasów: leucyny, izoleucyny i waliny. Mocz dziecka ma zapach syropu klonowego, mogą pojawić się zaburzenia neurologiczne, śpiączka, kwasica, opóźnienie rozwoju.
• Klasyczna homocystynuria (HCY) – wywołana zaburzeniami metabolizmu aminokwasów siarkowych, objawia się m.in. padaczką, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami zatorowo-zakrzepowymi, osteoporozą, krótkowzrocznością.
• Cytrulinemia typu I (CIT I) – w przebiegu choroby występują zaburzenia cyklu mocznikowego, zalecane jest stosowanie u dziecka diety z ograniczeniem białka pochodzenia naturalnego
• Cytrulinemia typu II (CIT II – deficyt cytryny) – występuje rzadko w Europie, powoduje ostre zaburzenie pracy wątroby prowadząc do jej niewydolności.
• Tyrozynemia typu I (TYR I) – postać ostra choroby charakteryzuje się wymiotami, krwawieniami, ciężką niewydolnością wątroby, hipoglikemią natomiast w postaci przewlekłej stwierdza się powiększenie i marskość wątroby, krzywicę, neuropatie.
• Tyrozynemia typu II (TYR II) – objawia się bolesnym uszkodzeniem rogówki, łagodną niepełnosprawnością intelektualną oraz hiperkeratozą w obrębie podeszw stóp i dłoni.

Acydurie organiczne – należą do rzadkich chorób wrodzonych, ujawniają się zazwyczaj już w okresie niemowlęcym. Objawy szybko nasilają się, przypominają zatrucie (wymioty, senność, bezdech, zmniejszone łaknienie), mogą prowadzić do trwałego uszkodzenia narządów lub przedwczesnego zgonu.

• Acyduria glutarowa typu I (GA I – Deficyt dehydrogenazy glutarylo-CoA GCDH)
• Acyduria propionowa (PA)
• Acyduria metylomalonowa (MMA)
• Acyduria izowalerianowa (IVA)
• Acyduria argininowobursztynianowa (ASA)
• 3 – Metylokrotonyloglicynuria (3- MCC)

Zaburzenia utleniania kwasów tłuszczowych – zespół chorób charakteryzujący się za małą produkcją ciał ketonowych i zatrzymaniem procesu glukoneogenezy. Objawami są zaburzenia pracy wątroby i rytmu serca, w niektórych przypadkach może pojawić się również osłabienie lub rozpad mięśni, śpiączka, zaburzenia neurologiczne.

• Deficyt dehydrogenazy acylo-CoA średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych (MCADD)
• Deficyt dehydrogenazy 3-hydroksyacylo-CoA długołańcuchowych kwasów tłuszczowych (LCHADD) oraz deficyt mitochondrialnego białka trójfunkcyjnego (MTP)
• Deficyt dehydrogenazy acylo-CoA (bardzo) długołańcuchowych kwasów tłuszczowych -(VLCADD)
• Deficyt wielu dehydrogenaz acylo-CoA (MADD)
• Acyduria glutarowa typu II (GA II)
• Deficyt transferazy karnityno-palmitynowej, typu I (CPT 1)
• Deficyt transferazy karnityno-palmitynowej, typu II (CPT 2)
• Deficyt translokazy karnityny (nośnik karnityna:acylokarnityna) (CACT)
• Deficyt transportera karnityny (pierwotny deficyt karnityny, defekt wychwytu karnityny – CTD, CUD)
• Deficyt liazy 3-HMG-CoA – HMG
• Deficyt wielu karboksylaz (MCD)

Należy pamiętać, że pozytywny wynik testu przesiewowego nie jest jednoznaczny z diagnozą danej jednostki chorobowej a jedynie stanowi jej podejrzenie, dlatego po otrzymaniu wyniku dziecko kierowane jest na dalszą diagnostykę.

Rodzaje badań przesiewowych noworodków

Oprócz laboratoryjnych badań przesiewowych o których napisaliśmy we wcześniejszej części artykułu u noworodków wykonywane są również testy określające sprawność narządów zmysłów, układu nerwowego i krwionośnego oraz aparatu ruchu.

Przesiewowe badania słuchu

W ramach badań przesiewowych noworodków w Polsce wykonywane jest również badanie słuchu. Badanie to pozwala ocenić czy u dziecka występuje uszkodzenie słuchu, analizowane są również czynniki ryzyka, które mogą wywołać w przyszłości takie zaburzenia. Badanie słuchu wykonywane jest zazwyczaj w drugiej dobie po narodzinach dziecka, jest bezbolesne i bezinwazyjne. W uchu dziecka umieszczana jest specjalistyczna sonda emitująca fale dźwiękowe, która połączona jest z aparatem pomiarowym rejestrującym sygnały emitowane z komórek słuchowych ślimaka noworodka. Wynik otrzymywany jest zaraz po zakończeniu badania. W pierwszych dniach po urodzeniu oceniany jest również stan układu nerwowego noworodka (reakcje na dotyk) oraz reakcja źrenic na światło.

Badanie w kierunku dysplazji stawów biodrowych

Dysplazja stawów biodrowych jest jednym z częściej występujących wad w naszej populacji. Badanie noworodka poprzedza wywiad umożliwiający określenie czynników ryzyka predestynujących do wystąpienia tej wady u dziecka (masa urodzeniowa powyżej 4000 g, położenie miednicowe, małowodzie, dodatni wywiad rodzinny). Badanie rozpoczyna ocena symetrii ustawienia kończyn dolnych w stawach biodrowych i obecności przymusowego ustawienia jednej kończyny w przywiedzeniu. Następnie lekarz sprawdza objaw Barlowa czyli próbę wywołania podwichnięcia lub zwichnięcia stawu biodrowego oraz objaw Ortolaniego sprawdzający niestabilność stawu, oceniana jest również długość względna kończyn dolnych. Badaniem pomocnym w wykluczeniu dysplazji stawów biodrowych jest również USG.

Test pulsoksymetryczny

W pierwszej lub drugiej dobie po narodzinach dziecka przeprowadzany jest również test pulsoksymetryczny polegający na pomiarze wysycenia krwi noworodka tlenem. Badanie jest bezbolesne i polega na umieszczenie odpowiedniego czujnika na dłoni i stopie dziecka. Wynik umożliwia wykluczenie lub wykrycie wad serca.               

Bibiografia:

1. Rządowy program badań przesiewowych noworodków w Polsce na lata 2019-2026.
2. S. Pietrzak, J. Czubak Jak się wykonuje badanie przesiewowe stawów biodrowych u noworodków i niemowląt. Pediatria po Dyplomie 2012.